Centrum Badań Translacyjnych i Biologii Molekularnej Nowotworów

Pracownicy Centrum prowadzą współpracę naukową z szeregiem polskich i zagranicznych jednostek badawczych. Wśród nich znajdują się tak znane ośrodki badawcze jak Deutsches Krebsforshungzentrum (DKFZ) w Heidelbergu, National Cancer Institute (NCI) w Bethesda, UT Southwestern Medical Center w Dallas, MD Anderson Cancer Center w Houston. Ścisłe więzy współpracy naukowej łączą Centrum z Politechniką Śląską w Gliwicach (szczególnie z Wydziałem Automatyki, Elektroniki i Informatyki oraz Centrum Biotechnologii), oraz jednostkami badawczymi tworzącymi Śląską Sieć Centrów Doskonałości Biomed Silesia. Pracownicy Centrum uczestniczą w procesie kształcenia studentów trzech śląskich uczelni: Uniwersytetu  Śląskiego, Śląskiego Uniwersytetu Medycznego i Politechniki Śląskiej. Większość projektów badawczych prowadzonych przez Centrum realizowana jest w ścisłej współpracy z zespołami lekarzy z klinik i zakładów klinicznych Gliwickiego oddziału Instytutu Onkologii.

Badania naukowe w obszarze biologii nowotworów prowadzone są w Gliwickim oddziale Instytutu Onkologii od roku 1948, kiedy to utworzony został Zakład Biopatologii Nowotworów, przekształcony następnie w Zakład Biologii Nowotworów. W latach 1997-2010 Dział Badawczy Gliwickiego Instytutu Onkologii był tworzony przez trzy zakłady: Zakład Biologii Molekularnej, Zakład Biologii Nowotworów oraz Zakład Radiobiologii Doświadczalnej i Klinicznej. W roku 2004 Dział Badawczy (jako jeden z dwu ośrodków prowadzących badania w zakresie onkologii) uzyskał status Centrum Doskonałości, nadany przez Ministra Nauki i Informatyzacji. W roku 2010 struktura Działu Badawczego uległa przekształceniu, a w miejsce trzech zakładów powstało Centrum Badań Translacyjnych i Biologii Molekularnej Nowotworów.

Badania naukowe w obszarze biologii nowotworów mają w Gliwickim oddziale Instytutu Onkologii ponad 60-letnią tradycję. Już w roku 1948, wkrótce po utworzeniu Państwowego Instytutu Przeciwrakowego w Gliwicach, dr Zygmunt Zakrzewski (przed wojną kierownik Pracowni Biologicznej w Instytucie Radowym w Warszawie) organizuje Zakład Biopatologii Nowotworów. W roku 1950 kierownictwo Zakładu przemianowanego na Zakład Biologii Nowotworów obejmuje prof. Kazimierz Dux. Po przejściu prof. Duxa do Instytutu Onkologii w Warszawie (w roku 1955) kierownikiem Zakładu zostaje doc. Henryk Godlewski, a następnie (od roku 1961) doc. Mieczysław Chorąży, kierujący Zakładem do roku 1995. W roku 1974 ZBN zmienia nazwę na Zakład Biologii Molekularnej (publikacje zagraniczne ukazywały się nadal pod starą nazwą), a jego dwie pracownie przekształcone zostają w odrębne Zakłady. Pierwszy z nich to Zakład Cytochemii i Ultrastruktury Komórki, kierowany początkowo przez prof. Andrzeja Vorbrodta (do 1976), a następnie przez dr Stanisława Grucę (a po jego śmieci przez dr Stefanię Krzyżowską-Gruca). Drugi to powołany na krótko Zakład Wirusów Onkogennych, którego kierownikiem miał być doc. Zenon Stęplewski. W pierwszym okresie istnienia tematyka badawcza działu doświadczalnego dotyczyła między innymi metabolizmu guzów nowotworowych, fizyko-chemicznych właściwości kwasów nukleinowych i ich roli w etiologii raka, cytotoksycznego działania akrydyn, histochemii tkanek nowotworowych oraz utrastruktury komórek nowotworowych. Wśród badaczy, którzy w tym okresie mieli największy wpływ na dorobek naukowy zespołu byli (poza wcześniej wymienionymi) Maria Grabowska, Krzysztof Vorbrodt i Tadeusz Wilczok. W latach sześćdziesiątych w Instytucie utworzona zostaje Pracownia Radiobiologii kierowana przez dr Jana Watrasa (później przez dr Marię Wideł), oraz Zakład Epidemiologii Nowotworów, którego kierownikiem był doc. Jerzy Staszewski (a później prof. Brunon Zemła).

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, wraz z kolejnym pokoleniem badaczy (między innymi Stanisław Szala, Jan Filipski i Zdzisław Krawczyk), w tematyce prac prowadzonych w Zakładzie Biologii Molekularnej pojawiają się zagadnienia dotyczące onkogenów, struktury materiału genetycznego, regulacji ekspresji genów, oraz genów i białek szoku termicznego. Pod koniec lat osiemdziesiątych prof. Chorąży inicjuje badania z zakresu kancerogenezy środowiskowej, które zyskały duże zainteresowanie jako jedne z pierwszych takich badań na świecie. W tym samym okresie, wraz z rozwojem wiedzy o biologii molekularnej nowotworów, w tematyce badawczej zespołu pojawiają się zagadnienia dotyczące genetycznych predyspozycji do chorób nowotworowych, uszkodzeń i naprawy materiału genetycznego, terapii genowej, oraz wykorzystaniu w badaniach zwierząt transgenicznych. Do badaczy, którzy mają w tym okresie decydujący wpływ na aktywność grupy dołączają między innymi Joanna Rzeszowska-Wolny, Ewa Grzybowska i Grażyna Motykiewicz.

Pod koniec lat dziewięćdziesiątych struktura organizacyjna działu badań doświadczalnych ulega kolejnej zmianie. W roku 1995 kierownikiem ZBM zostaje prof. Stanisław Szala. W roku 1997 (po włączeniu Pracowni Radiobiologii kierowanej przez dr Marię Wideł) z ZBM wyodrębnia się Zakład Radiobiologii Doświadczalnej i Klinicznej (kierowany przez prof. Joannę Rzeszowską), natomiast w roku 1999 (po włączeniu ZCUK) ZBM podzielony zostaje na Zakład Biologii Molekularnej (kierowany przez prof. Stanisława Szalę) i Zakład Biologii Nowotworów (kierowany przez prof. Zdzisława Krawczyka). W tym okresie liczni pracownicy działu badawczego odbywają staże naukowe w czołowych ośrodkach badawczych Europy i Ameryki (m.in. NCI-NIH w Bethesda, Wistar Institute w Filadelfii, Columbia University w Nowym Jorku, Southwestern Medical Center w Dallas, DKFZ w Heidelbergu czy Karolinska Institute w Sztokholmie). Jednocześnie zespół organizuje program stypendiów i staży naukowych dla młodych badaczy z Europy wschodniej (stypendia finansowane są przez NCI-NIH, EACR i UNESCO). W pierwszej dekadzie XXI wieku, wraz z rozwojem nowych dziedzin nauk biomedycznych, w tematyce badawczej zespołu pojawiają się zagadnienia związane z genomiką i proteomiką nowotworów, mechanizmami śmierci komórkowej i nowymi strategiami terapeutycznymi (m.in. peptydy anty-onkogenne i białka rekombinowane). Do badaczy zyskujących status samodzielnych pracowników nauki dołączają Piotr Widłak, Maria Wideł, Marek Rusin, Wiesława Widłak i Katarzyna Lisowska. W roku 2010 struktura działu badawczego ulega przekształceniu, a w miejsce trzech zakładów powstaje Centrum Badań Translacyjnych i Biologii Molekularnej Nowotworów (którego kierownikiem zostaje prof. Piotr Widłak).

W swojej ponad 70 letniej historii dział badań doświadczalnych może poszczycić się wieloma osiągnięciami. Pracownicy działu badawczego byli autorami i współautorami ponad 1000 publikacji naukowych, z czego blisko 500 prac opublikowano w uznanych międzynarodowych czasopismach naukowych (w tym również w najbardziej renomowanych czasopismach takich jak Nature, Science, PNAS czy JBC). Dotychczas ponad 80 pracowników działu badawczego uzyskało stopień doktora nauk, a blisko 20 stopień doktora habilitowanego. Dział badawczy zorganizował kilkadziesiąt międzynarodowych konferencji i kursów naukowych. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych organizowane były Spotkania Naukowe, które re-witalizowano w roku 1997 – od tego czasu międzynarodowe Gliwickie Spotkania Naukowe odbywają się corocznie w listopadzie (od kilku lat ich współorganizatorem jest Politechnika Śląska w Gliwicach). Dwukrotnie, najpierw w roku 1985 (w Krakowie) a później w roku 2009 (w Ustroniu), zorganizowano konferencję z cyklu „International Wilhelm Bernhard Workshop on the Cell Nucleus”. W roku 1992 dział badawczy zorganizował międzynarodowe sympozjum „Assessment of Cancer Hazard in Silesia”, a w roku 1995 dla uczczenia jubileuszu 70-lecia prof. Mieczysława Chorążego międzynarodowe sympozjum „Progress in Tumor Biology”. Dział badawczy zorganizował również trzy praktyczne kursy FEBS: „Cell Hybridization and Cellular Membranes” (1970.), „Sequencing of DNA” (1979) i „Estimation of DNA Damage Induced by Genotoxic Agents” (2002), oraz kurs „Chemotherapy of Cancer” (1976) sponsorowany przez EORTC. Od roku 1991, czyli początku systemu grantowego w Polsce, pracownicy działu badawczego kierowali ponad 130 projektami badawczymi. W roku 2004 Dział Badawczy Centrum Onkologii w Gliwicach uzyskał status Centrum Doskonałości nadany przez Ministra Nauki.